Ḥsen Maric, d amedyaz, d aselmad n tfizikt deg uɣerbaz alemmas di tudert-is n yal ass. Yekker-d di Tala n Tulmut di tɣiwant n Tizi Raced. Daɣen, yessenkad-d tadwilt n yisefra di BRTV, azwel-is “tiɣri n umedyaz”, yurar d 4 yisura s Teqbaylit.
Tutlayt-inu: Melmi tebdiḍ amecwar n tira?Ḥsen Maric: Bdiɣ amecwar n tira s yisefra deg useggas 1984 asmi lliɣ di tesnawit n Larbɛa n At Yiraten. D iḥulfan i yi-d-yesneṭqen, d wayen akk nedder di lweqt-nni n ẓẓmik i tesɛedda temnaḍt n Leqbayel. Lliɣ ttaruɣ azal n 21 yiseggasen, urǧin xemmeɣ ad d-ssuffɣeɣ yiwwas isefra-w neɣ idlisen. Ttarun ssedhuyeɣ iman-iw, tekkseɣ-d ɣef wul-iw.
Asmi i iyi-d-yura yiwen n uselmad ameqqran di tesdawit n Marikan, yebɣa ad d-yessuffeɣ isefra-w dinna, aya iga-iyi-d afud ameqqran ladɣa asmi walaɣ adlis-nni gar yifassen-iw. Dinna i tt-gezmeɣ di rray akken ad ssuffɣeɣ amud-iw amenzu “iḍ yukin” u yeffeɣ-d ass n 10 yunyu 2005.
Tutlayt-inu: Amek i d-tufiḍ iman-ik deg-s?
Ḥsen Maric: Kecmeɣ ɣer unnar-agi n yidlisen, s leḥrara, s tebɣest i iyi-d-yefka Nabil Budraɛ asmi d-ssuffɣeɣ di Marikan. D yiwen lferḥ ur nesɛi tamtilt. Umneɣ s wayen ttaruɣ, umneɣ s yiswi-inu. Qqareɣ dima, idles-nneɣ yeḥwaǧ leqdic n yal yiwen akken ad nessiwzel amecwar n tikli u ad nerbeḥ akud u ad naweḍ ɣer yiswi mebla leɛḍil. Mi ara truḥeḍ ɣer lḥaǧa i tḥemmleḍ, akken tella teswiɛt ad as-tiliḍ, ddiɣ akken ufiɣ mačči akken bɣiɣ meɛna simmal leddint-iyi wallen, yettnerni usirem-iw, ttlalent-d tektiwin nniḍen, snernayeɣ deg uswir, ttgerrizeɣ di lecɣal.
Tutlayt-inu: Bder-aɣ-d idlisen turiḍ ?
Ḥsen Maric: Ssaẓergeɣ-d 05 n yedlisen n yisefra s Tmaziɣt (Iḍ yukin, Taɛezzult-iw, Tiderray, Tibernint d Ssellum akked Tezlagt n Tikta) syinna ssuqleɣ-ten ɣer Tefransist, Taglizit akked Taɛrabt. Di lesnin-agi ineggura, kecmeɣ deg unnar n unadi deg yidles-nneɣ, dɣa ssuffɣeɣ-d 3 tmucuha i iyi-d teḥka yemma, akken i d-rniɣ 2 wammuden n temseɛraq, 3 wammuden n yinnan n yiɣersiwen akked wallalen, d leǧwareḥ, d yinnan n wuccen i d-jemɛeɣ ɣer yemɣaren d temɣarin di tmurt n Leqbayel. Rniɣ-d daɣen sin wammuden n temseɛraq i d-jemɛeɣ ɣer yemɣaren d wakken i d-rniɣ yiwen n temseɛraq i d-snulfaɣ, llant deg-s 500 temseɛraq, isem-is Timseεraq n mass Maric.
Akken i d-ssuffɣeɣ adlis n yinzan, isem-is "Taqbaylit s yinzan”, deg llan ugar n 7000 yinzan i d-gemreɣ si yal tamnaḍt n Leqbayel. D leqdic i yi-yeṭṭfen azal n 36 yiseggasen.
Rniɣ daɣen ssuffɣeɣ-d sin yiḍebsiyen n yisefra-w s uẓawan s 6 wallalen; adinan, amundul, lɛud, tajewwaqt, lkaman wigi di lxaṭer n wid iḥemmlen ad slen d wid ur nessin ara ad arun s Tmaziɣt.
Isefra-w ttwaxtaren-d u ddan-d deg 07 yedlisen n yisefra yettwaxtaren deg umaḍal (06 anthologies internationales de poésie) sin di Marikan, yiwen deg Urupa, 03 di Fransa. Yiwen, dagi di tmurt-nneɣ, yeffeɣ-d ɣer useqqamu unnig n timmuzɣa azwel-ines Tibḥirt n imedyazen.
Tutlayt-inu: Anida nezmer ad naf idlisen-ik?
Ḥsen Maric: Idlisen-inu tzemrem ad ten-tafem di tnedlisin neɣ timkarḍiyin yemxallafen, di Tizi Uzzu, Bgayet, Lezzayer d kra n temdinin nniḍen imi aɣbel n uzuzer-nsen yewɛer di tmurt-nneɣ. D anda kan i ten-wwiɣ nekk neɣ ameddakel-iw Karim Cerief. Sɛiɣ sin yedlisen llan deg uzeṭṭa-agi n internet u tzemrem ad ten-id-taɣem (Contusions) d (La toupie et L’échelle) ama di Amazon ama di Fnac.
Akken daɣen tzemrem ad ten-id-tafem ɣur-i mi ara xedmeɣ azenzi s ubuddu di tfaskiwin, di tmeɣriwin tidelsanin d rreḥbat n yedlisen i yettilin di tmurt n Leqbayel d kra n yigezda nniḍen.
Tutlayt-inu: Acḥal yiḍebsiyen n yisefra i d-tessuffɣeḍ?
Ḥsen Maric: Iḍebsiyen, ssuffɣeɣ-d sin, amenzu deg useggas 2008 azwel-is Taɛezzult-iw, llan deg-s 25 yisefra s lmusiqa. Wis sin, isem-is Tiderray yeffeɣ-d di 2020, llan deg-s 33 yisefra s lmusiqa s 6 wallalen ɣer teẓrigin Siruku. Iḍebsiyen-agi, ffɣen-d yakan d idlisen s Tmaziɣt, Tafransist, Taglizit akked Taɛrabt.
Tutlayt-inu: Acu tesmenyafeḍ, d adlis neɣ d aḍebsi?
Ḥsen Maric: Nekk, ḥemmleɣ-ten di sin, acku ma ad xtireɣ, ad xtireɣ adlis. Xedmeɣ-d iḍebsiyen-agi akken ad dduɣ di lebɣi i wid i yi-iḥemmlen d wid i iyi-d yessuturen, imi llan wid ur nḥemmel ara ad ɣren, wid ur nestufa ara, llan daɣen wid umi ur tettunefk ara tegnit akken ad issinen ad ɣren s Tmaziɣt.
Tutlayt-inu: Taggara-a, tessuffɣeḍ-d timseεraq d wuraren s wudem n tkarḍiwin, amek i ak-d-tusa tikti?
Ḥsen Maric: Tikti, tusa-iyi-d sɣur yelli, mi d-tusa seg uɣerbaz, tefka-iyi-d kra n temseɛraq, tefreḥ mi tent-id-ufiɣ, fkiɣ-as-id nekk kra, llant tid i d-tufa, llant kra, ala. Dinna i tt-gezmeɣ di rray ad jemɛeɣ timseɛraq akk i ssneɣ, u ad nadiɣ, ad jemɛeɣ ɣer yemɣaren-nneɣ imi nekk d win i irezzun s waṭas ɣer tudrin-nneɣ di yal tamnaḍt n tmurt-nneɣ.
Asmi i d-semden azal n 800 temseɛraq ssuffɣeɣ-d adlis amenzu s uzwel "timseɛraq" syin ɣer-s rniɣ-d wayeḍ s uzwel "tiqnaẓ" deg llan 400. Yiwwas qqimeɣ d yiman-iw nniɣ-as: Yelha ma nejmeɛ-d ayla-nneɣ, meɛna yif-it ma nesnulfa-d, ad nernu ɣer wayen yellan. Dinna kan dɣa i bdiɣ bniɣ-d kra n temseɛraq, yuɣal yeεǧeb-iyi lḥal serrḥeɣ akken ilaq almi i d-semdeɣ 500 temseɛraq ssuffɣeɣ-tent-id s uzwel "timseεraq n mass Maric". Rniɣ daɣen ssaẓergeɣ-tent-id s tutlayt n Tefransist s uzwel “Les devinettes de M. Mariche". Ssuqleɣ-tent daɣen ɣer Teglizit akked Taɛrabt.
Asmi walaɣ arrac-nneɣ tturaren s tkarḍiwin, ama s tutlayt n Tefransist neɣ s Taɛrabt, dinna i iyi-d-tusa tikti ad d-snulfuɣ uraren-agi s tkarḍiwin (04 wuraren) deg-s ad uraren, deg-s ad lemden idles-nsen amaziɣ. Uraren-agi d ayen i iɛeǧben aṭas n yimawlan, ula d arrac asmi i ten-uɣen ɣur-i di tfaskiwin. Ula d imaswaven d yiselmaden n Tmaziɣt teɛǧeb-asen tikti, sxedmen-tt d yinelmaden i iferḥen aṭas.
Tutlayt-inu: Anwa i ak-d-irennun afud di leqdicat-inek?
Ḥsen Maric: Leḥmala n yimeɣriyen, d wazal i ttaken i leqdic-inu d waṭas n leεtab. Wid i d-yettheyyin leqdicat idelsanen d tfaskiwin. Wid ixeddmen di rradyuwat d tiliẓriwin d yimennasen. Ur tettuɣ ara Smaεil Benḥamna, Yusef Awcic, Farid Rabya, Nabila Gumeẓian d wiyiḍ. Tajmilt tameqqrant i twacult-iw ladɣa tameṭṭut-iw d warraw-iw.
Tutlayt-inu: Anta tutlayt s wacu tḥemmled ad teɣred ?
Ḥsen Maric: Tutlayt s wacu ḥemmleɣ ad ɣreɣ s waṭas, d Tamaziɣt xas ma nekk d win yeqqaren ula s Tefransist, Taglizit akked Taɛrabt. Nekk, d win iḥemmlen ad iɣer yal lḥaǧa ara d-yeɣlin gar yifassen-iw imi ur tezriḍ anda ara d tafeḍ ayen i ak-ilaqen neɣ ayen tettnadiḍ.
Tutlayt-inu: D acu n yisenfaren i la d-tettheyyiḍ?
Ḥsen Maric: “Ɛecra n tesyar deg yiwen n ulemsir”, acku qrib ad ten-fakeɣ irkel. Timseɛraq s tutlayt taglizit akked tutlayt taɛrabt. Setta tmucuha s Teqbaylit, ssuqleɣ-tent ɣer Taɛrabt. Akken daɣen ara d-rnuɣ ammud n yisefra s Tmaziɣt, s Tefransist akked Teglizit.
Tutlayt-inu: Acu i d iswi-inek mi ttusuqlen yedlisen-ik ɣer ukkuz n tutlayin?
Ḥsen Maric: Iswi-inu di tazwara akken ad ssuffɣeɣ idles-nneɣ ɣer tmura tiberraniyin iheddren ama s Teglizit, s Tefransist neɣ s Taεrabt di ddunit, syin ɣer-s daɣen imi nesɛa widen yeqqaren d wid yesselmaden s tutlayin tiberrayin. Nniɣ-as ayɣer ala, ur sen-ttakeɣ ara ttawil d wallalen ara ten-iɛiwnen di ccɣel-agi. D ayagi i yi-yessawḍen ass-agi ssaẓergeɣ-d di Marikan, di Fransa, di Urupa, d kra n tmura Taɛrabin u deg waṭas n tesɣunin n tmedyazt ama di tmura taɛrabin ama di Kanada ama di Marikan.
Tutlayt-inu: Anta tutlayt s wacu tesmenyafed tira?
Ḥsen Maric: Xas ma ttaruɣ s rebɛa n tutlayin, maca tin i ḥemmleɣ mliḥ u swayes i iyi-yeshel ccɣel d Tamaziɣt. Yal mi kfiɣ seg tira s Tmaziɣt, yal ccɣel ttaɛraḍeɣ ad t-ssuqleɣ ladɣa ɣer Tefransist, Taglizit d Taɛrabt.
Tutlayt-inu: Yella kra n wugur i d-temlaled deg leqdic-inek?
Ḥsen Maric: Mačči yiwen wugur meɛna aṭas; di tazwara d aɣbel n uzuzer neɣ n usiweḍ n yedlisen ɣer rebɛa tɣemmar n tmurt-nneɣ. Aɣbel n tnedlisin di tmurt-nneɣ, d wamek teddun lumur yeɛnan akk annar-agi n tektabin. Meɛna imi ḥemmleɣ ayen xeddmeɣ, aya, ileddi-iyi allen ugar, irennu-iyi-d tabɣest.
Tutlayt-inu: Acu d izen-ik i Yimaziɣen merra abeεda ilmeẓyen n wass-a?
Ḥsen Maric: Ad ldin allen-nsen, ad d-akin si tnafa d tirga. Tilawt, a-tt-a da. Ilaq ad nesdukel iɣallen, d tikta akken ad neddu ɣer zdat imi ass-a, nesɛa tamusni, tikta, tadrimt s wayes ara nebnut axxam n Teqbaylit. Tamaziɣt teḥwaǧ-aɣ u tettalas-aɣ irkel. Yal win ara yessikden ɣer laṣel, d iman-is ara iwali. Win ur nerri ddwa i tiṭ-is ur d as-t-id-yettegg uɛemmi-s.
Tutlayt-inu: Acu i d Taqbaylit ɣur-k? Amek tettwaliḍ addad n tutlayt-nneɣ ass-a?
Ḥsen Maric: Taqbaylit, nnig n tutlayt, d iseɣ, d laṣel, d tidet, d tafelsafit n tudert n uqbayli…
Tutlayt-nneɣ ass-a, tbedd, tezdi lqedd-is imi aṭas ala iqeddcen fell-as, yal wa d acu i as-id-yewwi; tamussni, tussna ṣṣwab, tikta, lǧehd, tadrimt. Acu i yessefraḥen mliḥ assa, aṭas n yeqbayliyen ala yettarun s Tmaziɣt neɣ s tutlayin nniḍen. Aya, yerna-as di ccan. Aṭas n lecɣal i d-ikeflen tura, yettwakkes fell-asen uɣebbar. Tban-aɣ-d tidet, tilawt… Tamaziɣt ass-a, tekcem yal aḥric n tussna. Akud yefka-aɣ lḥeqq, fell-aɣ kan, ad nkemmel.
Tutlayt-inu: Ini-d asirem-inek?
Ḥsen Maric: Asirem-inu, d akken Leqbayel yesɛan tadrimt, ilaq ad sseftin tadrimt-nsen deg unnar-agi n yidles, aya d ayen ara d-yefken afud meqqren i usnerni n Tmaziɣt akken ad taɣ ugar u ad teǧǧuǧǧeg. Yal win yesɛan tamusni, ilaq ad tt-id-yernu, akken daɣen i ilaq ad nessuqel ayla-nneɣ u ad nessuqel ɣer-s si tutlayin nniḍen akken ad neddu d wayen i d-yettilin deg umaḍal. D lemxax-nneɣ i iɛemren tuget n tmura n umaḍal, ass-a ma yal yiwen deg-sen ad yefk cwiṭ i Tmaziɣt, ama si lweqt-is, tikta-is, tussna–ines, d tedrimt-is… tajmilt-nsen d tameqqrant ad asen-yecfu umezruy akken yecfa i widen i-tt-id-yessawḍen ar ass-a.
Tutlayt-inu: Awal i ublug tutlayt-inu?
Ḥsen Maric: Tanemmirt-nwen d tameqqrant ɣef leqdicat-nwen. D ayen yessefraḥen nezzeh. Trennum-d aṭas n tlajurin i lebni n yidles-nneɣ amaziɣ. Ad ken-yeḥrez Rebbi u yefk-awen tazmert n tzemmurt. Tettakem-aɣ-id tabɣest, asirem d wafud. Yiwen deg-sen, d nekkini. Kemmlet deg ubrid-agi i d-tewwim, d ayen yessefraḥen. Aqla-ken deg ubrid yessawaḍen.
Tutlayt-inu: Awal-ik n taggara?
Ḥsen Maric: Tanemmirt-im a massa ɣef leqdic-im d wid akk iqeddcen ɣef Tmaziɣt. Aql-aɣ nexdem asurif lɛali di Tmaziɣt-nneɣ, fell-aɣ kan ad nernu, ad neqdec,… awwaḍ ad naweḍ umneɣ.
Tadiwennit, tga-tt. Cebbiri Farida
https://sadbendali.blogspot.com/2021/07/tadiwennit-akked-umaru-amedyaz-hsen.html
Commentaires
Enregistrer un commentaire