Tadiwennit d Ɛli Bexti

Tudert yeččuren d leqdic d unadi ɣef tmagit, tutlayt d tussna

à Paris

Ɛli Bexti, ila 58 n yiseggasen di leεmer-iw, ilul di taddart n Ccerfa, taɣiwant n Tizi n Ttlata deg Yiwaḍiyen. Am waṭas n tnuddwin-is, segmi yella d amecṭuḥ yuki i taluft n tmagit. Tayri n Tmaziɣt i as-izedɣen deg wul, simmal tettawi-t ɣer zdat, ɣer unadi ɣef tussna d tmussni.  Yelmed tira n tutlayt n lejdud-is si temẓi-s; mi meqqer yesselmed-itt i wiyaḍ. Yezri d aselmad deg usedwel aɣelnaw d tesdawit. Yeqdec ddeqs n yiseggasen d amaswaḍ n Tmaziɣt. Assa, yettkemmil tizrawin n uduktura di tesdawit Paris 8  d INALCO di tmaneɣt n Fransa. Mi as-nessuter akken neg yid-s tadiwennit, yerra-d tiɣri s tumert. Yeldi-d ul-is i tutlayt-inu.
Si melmi i yebda wul-ik iḥebbek ɣef Tmaziɣt?  D acu i k-yessakin fell-as?
Awal-agi, aḥbak yeεǧeb-iyi,   imi d tidet yebda wul-iw iḥebbek ɣef Tmaziɣt mi lliɣ di tesnawit "Ɛli Mellah" di Draε Lmizan mi tendeh tefsut n 80. Lliɣ d anelmad, d aseggas-iw amezwaru di tesnawit  (1AS). Cfiɣ-d i waṭas n tmesbaniyin i nexdem di tallit-nni. Tin i d-yeqqimen deg wallaɣ-iw ar ass-a d tikli i d-nexdem si Draε Lmizan almi d Buɣni. Zemreɣ ad d-iniɣ d ifeṭṭiwej n tefsut n 80 i iceεlen times n Tmaziɣt deg wul-iw. Bɣiɣ kan ad d-rnuɣ belli bdiɣ almud n Tmaziɣt deg useggas 1983 di tesdawit Mulud Mεemmri. Iselmaden-iw imezwura d Mass Yidir Ahmed Zayed akked Massa Malika Ahmed Zayed. Sselmaden-aɣ timeddiyin, i wid yebɣan ad lemden. 
Mmeslay-aɣ-d ttxil-k ɣef  leqdic-ik ɣef tmagit d tutlayt.
Amahil-iw ɣef tmagit d amahil n yal wid i yi-yecban. D amahil n yal ass. Ma d ayen yerzan tutlayt, lliɣ deg ugraw amezwaru yebdan axeddim ghef yihallen n Tmaziɣt xas macci s wudem unṣib deg useggas n 1998. Ad d-bedreɣ kra seg wid yellan deg ugraw-agi : Ɛli Lunis, Ramdan Ɛacur, Yahya Bellil, Usalem Muhend Weεmer. Ad iyi-ssurfen ma llan wid ttuɣ. Mi uɣaleɣ d amaswaḍ, xedmeɣ ugar ɣef tarrayin n uselmed akked yiselmaden iɣef i d-lliɣ i lmendad. Neεreḍ ad nbeddel tamuɣli i tarrayin tiqburin u ad d-nawi amaynut ladɣa deg wayen yerzan asnedwel s usenfar d wamek ara nreṣṣi tizemmar ɣer yinelmaden.

Nessen-ik telliḍ d aselmad, d amaswaḍ n Tmaziɣt deg usedwel aɣelnaw, utlay-aɣ-d ɣef termit-ik di yal yiwet si twuriwin-a.
Di tallit-nni mi lliɣ d aselmad, ur yelli wahil, ur yelli udlis. Nxeddem kan s wayen yellan gar yifassen-nneɣ d wayen i d-nettawi sya u sya ɣer yimeddukal iselmaden. 
Mi uɣaleɣ d amaswaḍ, bdant feṛzent cwiṭ temsal. Yella wahil, yella udlis, meḥsub Tamaziɣt tebda tettaf iman-is. Uɣaleɣ d asalel i yiselmaden, ladɣa wid i d-yetteffɣen si tesdawit imi ur sεin ara tirmit deg uselmed. Ttwelliheɣ-ten kan d awelleh, nettemyaṭṭaf afus.

Acu n yiḥulfan d yiktayen i tḥerzeḍ seg-sent ɣef  yiselmaden ukkud telliḍ txeddmeḍ.

Ah! tesmektaḍ-d agujil ɣef yimeṭṭawen a Mass. Ayen akk sεeddaɣ akked yiselmaden n Tmaziɣt mazal-it deg wallaɣ-iw, werǧin ad yesfeḍ imi anagar ayen yelhan i yi-yezdin yid-sen. Ḥesbeɣ-ten d tawacult-iw tis snat. Lemden ɣur-i, lemdeɣ ɣur-sen. Ttsellimeɣ fell-asen yal yiwen s yisem-is.  Asirem-iw, ahat yiwen wass ad d-sgerweɣ akk iselmaden ukkud xedmeɣ deg yiwet n temlilit n uqesser d unecṛaḥ. Ad ten-id-nesmekti.

Université Hasnaoua, Mouloud Mammeri
Telliḍ daɣen d aselmad deg ugezdu n tutlayt d yidles amaziɣ, di tesdawit Mulud At Mεemmer. Amek tedda tallit-nni?

D tidet, xedmeɣ azal n 5 n yiseggasen deg ugezdu n tutlayt d yidles amaziɣ. Dagi d tirmit niḍen acku amahil yemgarad akked wayen xedmeɣ yakan. Slemdeɣ tasnalmudt am wakken seddaɣ kra n tezrawin akked yinelmaden ilmend n ugerdas n Master ladɣa tizrawin yerzan tarrayin n uselmed. Acu kan tuget n yinelmaden ttḥaren ad ssalin imahilen nsen. Meḥsub ur ttaken ara azal i unadi. 

Aṭas n wid i tuɣ (ahat) d inelmaden-ik, uɣalen d iselmaden, d imura neɣ ttkemmilen tizrawin. Acu d tamuɣli-k deg waya? Ahat tebɣiḍ ad asen-tessiwḍeḍ izen!

Ih, mlaleɣ-d aṭas n yiselmaden d tselmadin i yeɣran ɣur-i. Llan wid yuɣalen d imura am Lyes Beεidi, Zohra Awdiya, Chabha Bengana, ayagi d iseɣ. Llan wid d tid yettkemmilen tizrawin, ttheggin doctorat. Wigi ad asen-iniɣ ad ddun kan s ttawil, anadi yeḥwaǧ aṭas n wakud. Ur srusut ara anzel ɣer lmaεun. Tizrawin am lemεinsṛa, ad tegreḍ aqenṭar n uzemmur, ad ak-id-yefk tikwal 10 litrat n zzit, ayen niḍen akk d amegruc. Llan diɣ kra n yinelmaden-iw i d-mlaleɣ dagi di Fransa  ttkemmilen leqraya ama di tesdawit n Paris 8 neɣ di l INALCO. I wigi akk ad iniɣ afud igerrzen.

Yal aseggas, teffɣen-d aṭas n yilmeẓyen d telmeẓyin s yigerdasen n Tmaziɣt, rennun ɣer wid yeqqimen war amahil. D acu ay tettwaliḍ d tifrat i wugur-a?

Tifrat ɣef wakken ttwaliɣ, yessefk ad tettuselmed Tmaziɣt seg useggas amezwaru n uɣerbaz amenzu. Ilaq ad tettuselmed di yal tamnaḍt n tmurt. Ilaq diɣ ad as-rnun akud ugar n kradet n tsaεtin.

Amek i tettwaliḍ imal n Tmaziɣt di tmurt-nneɣ d Tmazɣa s umata? 

Ma nmuqel amek i d-nebda deg yiseggasen n 1990, nezmer ad d-nini nger asurif meqqren. Maca, amecwar mazal-it ɣezzif. Mi ara qqareɣ acu i d-ttarun yiselmaden ɣef lmerta ttidiren deg yiɣerbazen d ayen iɣef ara yeshissef umdan. Aselmed n Tmaziɣt, ur ibedd ara kan ɣef yiselmaden. Ma nebɣa ad teddu Tmaziɣt, yessefk yal yiwen ad d-iger afus ama d imura, ama d imaswaḍen, ama d tadbelt d wid akk terza temsalt.

Université Paris VIII
Acu ay d amahil n mass Bexti, imira?

Amahil-iw d amsileɣ n tesnilest. (Formateur en linguistique FLE au profit des immigrants de differentes nationalités.

Neẓra belli ur teḥbiseḍ ara tizrawin (leqraya) xas di tizi n "temɣer-ik" (mazal lbaraka). Acu n uswir iɣer tessawḍeḍ?

Bexti tura yuɣal d aɣrib ɣer ccib n leεmer-is. Ttheyyiɣ une thèse de doctorat en sciences de l' éducation di tesdawit Paris 8, xeddmeɣ daɣen une maîtrise n tsekla timawit tamaziɣt di Inalco.

Mmeslay-aɣ-d ɣef yisenfaren-ik. Ahat, nezmer ad nerǧu kra n udlis, n tesnilest neɣ n tesnalmudt? Ayɣer ala ungal, hh!

Ticki sεiɣ lweqt, hemmleɣ ad rzuɣ ɣer wid hemmleɣ. Asenfar-iw, ssarmeɣ ad yili d adlis ɣef wuguren i d-ttmaggaren yinelmaden

 di tira n Tmaziɣt.

Acu tettejjmeḍ mi ara tettiliḍ di tmurt n yinig?

Ttejjmeɣ wid hemmleɣ akka am kenwi akk.

Ressourcement au village, en Kabylie
Mi ara tiliḍ di tmurt-ik, ɣef wacu i tesḥissifeḍ imi ulac-it, ɣur-neɣ?

Yella wayen nesεa di tmurt, ulac-it dagi di lɣerba. Yella wayen yellan dagi ulac-it di tmurt. Ayen ifi shissifeɣ d tezdeg xas ula dagi llan yimukan yumsen. Shissifeɣ diɣ ɣef tlelli, tugdut d lheq i iɣaben di tmurt nneɣ.

Mmeslay-aneɣ-d ɣef wassaɣ ger umdan d tutlayt-is. D acu izemren ad yeḍru ma yegzem gar-asen (ma yeǧǧa-tt neɣ teǧǧa-t).

Ulac amdan ur nesεi iles. Tutlayt d yiwet si tgejda n tmagit. Tutlayt d laṣel. Win igezmen assaɣ akked tmeslayt-is ad as-teḍru am wakken i as-yenna Lunis "laṣel-ik izgel-ik, win tebɣiḍ yugi-k, mmel-iyi-d wi k-ilan."

Ablug-nneɣ, segmi d-yennulfa, ijerred ahil d amesbaɣur maca taεkemt, ẓẓayet. D acu tettwaliḍ yezmer ad tt-yessifses fell-aɣ?

Ayen akk yelhan yuεer. Afus ixeddmen, ttaɣent-tt tderray. Acu kan, amdan ilaq ad yesbeṛ. Ablug-agi d amaynut, maca d amesbaɣur. Ilaq ad nefk lweqt i yimeɣriyen akken ad aɣen tannumi yid-s. S yin akkin yal yiwen ad d-yernu adɣaɣ-is.

Ahat tettunefk-ak tegnit, tudfeḍ deg "tutlayt-inu", acu tzemreḍ ad d-tiniḍ fell-as.

Udfeɣ mačči tikkelt. Ayen i zemreɣ ad d-iniɣ neɣ ahat d asumer, nnig wayen i yettilin ɣef temsalt n tira, yessefk ad nemmeslay diɣ ɣef tarrayin n uselmed. Nezmer tikkelt deg yimalas, ad nemlil s ttawil n zoom neɣ ttawil niḍen ad nemmeslay ɣef wuguren n yiselmaden deg wayen yerzan tarrayin. Ad kkin ula d imaswaḍen, wid yebɣan imi zemren ad d-awin kra i temliliyin-agi.

Awal n taggara n temlilit-a, a-t-an ɣur-k, efk-it-id d asirem ɣef wayen i tebɣiḍ.

Tanemmirt a Mass imi iyi-tefkiḍ tagnit-a.

Ad iniɣ i yiselmaden, Tamaziɣt d lamana gar yifassen-nwen. Hemmlet inelmaden-nwen ad ken-hemmlen u ad hemmlen Tamaziɣt. Kullec yebna ɣef tayri, ɣef wassaɣen igerrzen. Taɣuri tameggazt i yimɣriyen. Ssarmeɣ ad ken-mlileɣ di teswiεt n lxir. Ar tufat.


Tadiwennit, yexdem-itt Sadaq Bendali

Commentaires