Deg yiẓeḍwan inmettiyen yerzan tamaziɣt taqbaylit, ladɣa di Facebook, yiwen yisem simmal yettuɣal-d: d Brahim Ḥamis. Yerḥa-t akk wayen yerzan tutlayt d yidles-is: tamawalt, inzan, timucuha… Yezzuzzur iḍrisen at wazal i d-yettagem si tgemmi n tmetti-nneɣ. S tdiwennit-a, nebɣa ad as-nerr tajmilt yerna, nnig waya, ad as-nefk awal akken ad yessebɣes, ad yessiɣ tahregt d tismin, ad yili d amedya i tsuta tamaynutt.
Asenked:
ttxil-k ssenked-d iman-ik i yimeɣriyen
n “tutlayt-inu” d wid ur k-nessin.
Azul
meṛṛa
fell-awen. Nekki, d Bṛahim
At Muḥend
U Musa - HAMIS Brahim, d amenselmad (autodidacte). Luleɣ aseggas n 1953 di taddart n Tizi Wegni, lεerc At Ɛmeṛ, i
d-yezgan di tɣiwant n Udekkar, agezdu n Bgayet.
Di
Tazwara, mmeslay-aɣ-d cwiṭ ma
tzemreḍ ɣef umecwar-ik d wamek yella wassaɣ-ik
d tutlayt tamaziɣt, taqbaylit?
Aswir-iw
n tɣuri, meẓẓiy maḍi;
Acku asmi i uwdeɣ 6 yiseggasen di 1959, iṛumyen ugin ad kecmeɣ s aɣerbaz, ufan-d tasebba belli baba d afellaga. Mi tefra lgirra, ɣriɣ armi 1967, uwiɣ-d agerdas
n uselkin n tagara n tezrawin timenza (CEPE). Di 1971, mis liɣ 18 yiseggasen,
ṛuḥeɣ d'amgaǧi ɣer
lεeskeṛ, di tegriwa taɣelnawt.
Dinna, suliɣ-d aswir-iw n leqṛaya. Ɣriɣ trisiti n tmacinin,
uwwiɣ-d agerdas n ufukkes ifazen (TS en électro-mécanique). Di lεeskeṛ, xedmeɣ s
lḥirfa-a rniɣ
xedmeɣ di tedbelt. Asmi i d-ffɣeɣ si lεeskeṛ, xedmeɣ aṭas n lḥirfat zun d amzarur, d afellaḥ, ṛebbaɣ lmal, d amzenzi, d
asmuknay..., armi i ffɣeɣ
tastaɣt. Ma d assaɣ-iw ɣer tutlayt tamaziɣt/taqbaylit, fudenni deg yirebbi-s i d-ttuṛebbaɣ,
werǧin
ffɣeɣ-t
ulamma unageɣ ɣer
beṛṛa.
Akken d ameẓyan,
ḥemmleɣ tiɣimit d baba, d lejdud-iw, d yemɣaren d temɣarin
n taddart, wuɣur i d-lemdeɣ aṭas.
Dacu
i k-iduzen (i k-idemmren) akken ad temmɣeḍ, ad taẓeḍ mliḥ ɣer
tutlayt-ik d yidles amaziɣ neɣ aqbayli?
Tazwara,
yella wayen nesεa deg yidammen. Tis snat, tanagit-iw i Muḥend Taferka wuɣur i sliɣ i
wawalen tamaziɣt, amaziɣ... i tikkelt tamenzut di ddunit-iw. Akken i
nella di lεeskeṛ
deg yiwen usiksyun (section), aṭas
i nelmed ɣur-s ama d tasertit ama d amennuɣ ɣef tmagit-nneɣ. Acḥal
n tikkal i aɣ-yettḥeṛṛib s teqbaylit, asiksyun kamel.
Di
tlemmast n wanda nettidir d wiyiḍ, yebda yendekwal-d uεefrit-nni n timmuzɣa,
ara aɣ-ikeccem tafrit (prise de conscience
identitaire). Asmi i yi-smuttin ɣer
Mers Lekbir, ufiɣ kra n yilemẓiyen i tuɣ, ɣran ɣer Lmulud At Mεemmeṛ, dɣa aṭas i d-lemdeɣ ɣur-sen daɣen. Syinna
dasawen, xas akken taswiεt teḥṛes,
simmal d taẓin ɣer sdat di yal taɣult,
ama d idles, d amezruy neɣ d tasekla. Aṭas n yidlisen i ɣriɣ, ladɣa di tsekla tazzayrit, tafransist, tarusit. Amussu
adelsan amaziɣ yerna-iyi-d ugar n tmussniwin d wafud.
Nettaf-ik
di facebook, tqeddceḍ
deg-s aṭas s
tirawin-ik d yizuzzar-ik. Nettḥulfu
dakken kra n wayen yeqqnen ɣer yidles-ik meqqer
wazal-is ɣur-k. Ayɣer tuɣeḍ
abrid-a? Acu d iswi-k agejdan deg way-a?
Iswi-iw
agejdan, d aseḥbiber
ɣef yigerrujen n tutlayt-nneɣ i yegguni nnger ; tisebbiwin ggtent zun amihi n
tutlayin tiɣemmaṛin. Si
1974 i iyi-d-tusa tikti n uḥwaṣ d ujemmuε n umawal, isefra iqburen, inzan, ɣer yemɣaren d temɣarin; tangiwin ara d-afent tsutwin tisdawanin iɣef ara qeddcent ugar. D annect-a i yi-yeǧǧan uɣeɣ abrid-a.
Tettaruḍ ɣef
waṭas n
yisental yemgaraden: timucuha, inzan, tinfusin, tagmuẓart, amawal… Ini-aɣ-d kan ma tesεiḍ tarrayt n umahil, tessemraseḍ-tt deg yinadiyen-ik.
Tarrayt
n umahil-iw : di tazwara, asentel-iw amenzay i ḥemmleɣ, d tamaziɣt. Tin ɣer-s,
d ddwam deg unadi akked tmussni n usenṭeq n yemɣaren
d temɣarin. Ḥemmlen mi ara ten-testeqsayeḍ ɣef
tmeddurt-nsen acku tefkiḍ-asen
azal meqqren, acku daɣen d ayen kan i ssnen nezzeh. Ḥemmlen mi ara asen-tselleḍ ḥekkun-d ɣef
cfawat-nsen, smuzguteɣ-asen akken iwata. Tikwal, ttheyyiɣ-d isteqsiyen send timlilit yid-sen. Mi ara ffɣen beṛṛa i
usentel, teffɣeɣ
yid-sen, maca kra kra kan ttarraɣ-ten-id
ɣer wanda n wadda. Tafat, deg uskasi d wawal i d-tettlal.
Daɣen, tettgeḍ
azal aṭas i
tegmuẓart
n wawalen. Di turda-k, acu i aɣ-sselmaden wawalen ɣef umezruy-nneɣ d tmetti-nneɣ?
D
tidet, ttakeɣ azal i tegmuẓart acku awal, fell-as i tebna tutlayt, d
netta i d llsas-is agejdan. Awal, yezmer ad aɣ-yesselmed
aṭas n tmussniwin ɣef tmeddurt tamzikt neɣ
tamirant, ad negzu ama d amezruy, ama d idles, ama d timetti…
Axaleḍ-ik n yimdanen n temnaḍin nniḍen, yessebɣar-ak tamusni-nnek n teqbaylit d tmaziɣt.
Acu d tamuɣli-k ɣef yimgirad ger tmeslayin n teqbaylit si tama, akked tid n tmaziɣt si tama nniḍen?
Sihriweɣ axaleḍ d
yimaziɣen n yal tamnaḍt ama n tmurt n leqbayel neɣ n tmazɣa.
Annect-a, yessawed-iyi ad gzuɣ aṭas n temsal. Ufiɣ-d ur telli ara temgirda tameqqrant gar-aneɣ, iẓuran
zdin, d yiwen-nsen. Nemgarad am wacemma deg ususru neɣ deg unṭaq, d kra n yemqimen udmawanen. Ugur-nneɣ ameqqran, dɣa d
war amxaleḍ d
watmaten-nneɣ i ɣ-yeǧǧan ur nemyussan ara, ur nessin ara
tutlayin timaziɣin nnayeḍ.
Iḍrisen-ik, aṭas i ten-yeqqaren, ahat tikwal llan wid i ak-d-yettarun akken ad k-snemmren
neɣ ad ak-mmeslayen ɣef yizuzzar-ik! Aṭas n yimeddukal i yeɣɣaren
iḍrisen-iw. Awi-d ukan ma nefεen-ten, ma rennun-d abaɣur i tsekla d yidles-nneɣ,
ladɣa d wa i d-iswi-w.
Wissen
ma txemmeḍ
yakan ad d-tessuffɣeḍ iḍrisen-ik d idlisen. Acu tettwaliḍ deg usenfar am wa?
Asenfaṛ-a d ayen yelhan, d ayen yessefken fell-i.
Xemmeɣ yakan ad ten-id-suffɣeɣ, maca ɣefleɣ aṭas ttarraɣ-tt
deg wass ɣer wayeḍ u nekki ddiɣ di
leεmer,
tamettant la tḥewweṣ yal ass. Zwareɣ-d
deg wawal i usawen, nniɣ-d awufan ilaq ad neǧǧ timussniwin-nneɣ i tsutwin tineggura deffir-neɣ. Amɣar ma yemmut, amzun terɣa temkarḍit.
Tettekkiḍ deg usenfar n tira i d-yesbedd ugraw “Tunt-inu”. Ini-aɣ-d awal ɣef termit-a akked uttekki-inek deg-s.
Attekki-inu
deg usenfaṛ-nni
i d-yesbedd ugraw Tunt-inu, d tirmit yelhan, tenfeε-iyi aṭas acku terna-iyi-d afud d tsebɣas i tira. Maca ur kemmleɣ ara yid-wen acku tella-iyi-d lmuɣellaba i yi-iqerrεen.
S
wamek zemren yimura iqbayliyen d yimaziɣen s
umata, ad allen deg usnefli n tutlayt tamaziɣt?
Imura
iqbayliyen, imaziɣen s umata zemren ad allen deg usnefli n
tmaziɣt s waṭas n ttawilat. Amenzu, d tabɣest d tayri n tmaziɣt.
Tin ɣer-s, d tuget n tira n wungalen,
tamedyezt, timezgunin, idlisen n tɣuri
i yal aswir, asuffeɣ n yimawalen, asuqel n yidlisen mucaεen n
tsekliwin tibeṛṛaniyin,
rnu ttawil n yisura, n tbidyutin.. Amer kan at tedrimt daɣen ad sεun tasa, ad gren afus ad seftin tadrimt-nsen deg
usenfaṛ-a.
Acu
ara tiniḍ ma
yella-ak-d usumer i usuffeɣ n yigburen n kra seg yiḍrisen-ik ɣef
talɣa n “video”?
D ṛṛay yelhan, wissen kan ma ad tt-sellkeɣ sdat n tkamira hhh!
Ma
yella tebɣiḍ ad
tessiwḍeḍ yiwen yizen i yilmeẓyen-nneɣ,
dacu ara yili?
Izen-iw
i yilemẓiyen-nneɣ, ad asen-iniɣ :
grem-as irebbi i teqbaylit/tamaziɣt,
ttarum yes-s, ttmeslayem-tt anda tebɣum
tilim acku agdud war idles, am umdan ur nesεi iles. S tayi kan ara tbinem d acu-ken d wanwa-ken.
Acu
tettwaliḍ di
tegnit n umεiwen ideg ara ttemlilin d agraw, yimura d
yimusnawen n tesnilest d tsekla ɣef
kra n usenfar: ungal, tamezgunt, asaru…?
Yewwi-d
ad ilin yegrawen ideg ara ttemlilin akk yimussnawen ama n tesnilest d tsekla
ama d wid n yiḥricen
nnayeḍ yeεnan idles-nneɣ s umata. Lhan i usqerdec n temsal zun i xeddmen di tmura yuẓen ɣer
sdat. S wakka i nezmer ad naẓ
ula d nekkni; d tignatin am ti ara d-yawin abaɣur
i yidles-nneɣ.
Amek
tettwaliḍ
imal n tmaziɣt, ama di tmetti neɣ di tsudda n tmurt?
Mi
ara nemmuqel ɣer umecwaṛ i d-tewwi tmaziɣt s
nnεi d
uqriḥ iḍelli, ɣer
wanda i d-tessaweḍ
ass-a, ttwaliɣ yella usirem deg yimal-is skud llan yifeḥliyen yettnaḍaḥen
fell-as. Sul amecwaṛ
nnayeḍ, ɣezzif ayendin acku yella waṭas n wayen i tt-ixuṣṣen iwakken ad taɣ amkan i as-iwulmen ama di tmetti ama di tsudda. Sul
caḍen
wuguren i d-tettmagar, anaḍeḥ yettkemmil s ubrid n tigzi d talwit.
Akken yebɣu yili lḥal, d ulaqrar ad yali wass fell-as acku d tin yebnan ɣef llsas iṣeḥḥan.
Ayla n bab-is, ad yuɣal i bab-is.
Awal
aneggaru, a-t-an ɣur-k, ini-d deg-s asirem-ik d yizen i tesεiḍ i
wid tebɣiḍ.
Awal-iw
aneggaru, ha-t-an i kečči i iyi-d-igan ccan d tegnit am ta ideg ara d-mmeslayeɣ i tikkelt tamenzut, tanemmirt meqqren. Tanemmirt
daɣen i at yegrawen Tigejda n Teqbaylit
d Tunt-inu wuɣur i lemdeɣ
tira d tmussniwin.
D isumar i d-yegmer S.Bendali
https://sadbendali.blogspot.com/2025/08/tadiwennit-d-unagmay-amenselmad-brahim.html


Bṛahim Ḥamis, d argaz lεali, d amdan aεeṛḍi. win t-iqesden ɣef tutlayt; ur t-id-ittarra ara. ssarameɣ-as afud igerrzen d teɣzi n tudert. ssarameɣ daɣen ad d-issuffeɣ idlisen ara nɣer.
RépondreSupprimer